Віктар Сямашка: «Я ж не бог, каб нешта змяняць»

Джазавы імправізатар, паэт і музычны журналіст Віктар Сямашка прэзентуе на Ultra-Music новы альбом праекта Paradox-Ensemble «Апалонік з рондаля». Напярэдадні прэзентацыі музыка рассакрэціў склад загадкавага ансамбля-фікцыі, выказаў нелюбоў да кіно і мастацкай літаратуры і распавёў пра складанасці зносін з беларускай публікай.

«Усё ўмоўна: музыка, ансамбль, альбом»

— На вокладцы значыцца: «Paradox-Ensemble выконвае музыку Віктара Сямашкі». Гучыць таямніча: ува ўсім Сеціве не знайсці інфармацыі, што за Paradox-Ensemble. Раскрыеце сакрэт?

— Гучыць гэта, на самой справе, хутчэй гумарыстычна. Paradox-Ensemble — гэта мой хатні праект. Хатнім ён завецца таму, што не мае ніякай публічнай версіі, бо музыку, якую ён робіць, немагчыма паўтарыць жыўцом. Справа ў тым, што на ўсіх інструментах граю я сам. Атрымліваецца чыста аўтарская музыка, заснаваная на імправізацыі. Сам праект і яго назва ўзніклі дзесьці ў 2001 годзе, і ўсё гэта існуе выключна ў вузкіх замкнёных колах. Хаця пра першы альбом Paradox-Ensemble пісалі «Белгазета» і «Джаз-квадрат». Ад Змітра Падбярэзскага быў вельмі прыемны камплімент: «Напэўна, музыкі рэпетавалі перад тым, як зайсці ў студыю». Значыць, сапраўды ёсць адчуванне ансамбля, асноўная тэхнічная мэта дасягнутая. «Апалонік з рондаля» — ужо трэці паўнавартасны альбом, ці, лепш сказаць, умоўна паўнавартасны. Усё, што датычыць гэтага праекта, умоўнае: умоўна музыка, умоўна ансамбль, умоўна імправізацыя, умоўна альбом. Запісаў я яго яшчэ напрыканцы кастрычніка 2013 года, але доўгі час ішло звядзенне, праца над гукам, над вокладкай, таму рэліз зацягнуўся амаль на год.

— Падчас прэзентацыі дыска ў сваёй перадачы «Кракатук» на «Радыё Рацыя» вы расказвалі, што на альбоме скарыстана безліч інструментаў. Што знайшлося дома, тое і было скарыстана на запісе, ці наадварот, запіс часам патрабаваў знайсці пэўны інструмент?

— Заўсёды адштурхоўваюся ад таго, што маю. Сябар дапамог мне загрузіць усе інструменты, кампутар і мікрафон у кватэру ў вёсцы Гарані пад Мінскам, і яшчэ там было фартэпіяна. Я мог знаходзіцца ў асобным пакоі, у цішыні, аніякіх людзей, толькі груда самых розных інструментаў у куце. Інструменты я ўвогуле люблю — і акадэмічныя, і этнічныя. Здаецца, усё, што меў, я і выкарыстаў, хаця такой мэты не было.

— Па гучанні і па духу запіс атрымаўся вельмі джазавым. Вы расказвалі, што на вас паўплывалі музыкі з суполкі AACM. Што вас так прыцягвае ў працы гэтай групоўкі?

— AACM заснавалі афраамерыканцы, якія заняліся інтэлектуальным джазам, і іх музыка па сваёй інтэлектуальнасці пераўзыходзіла нават тое, што рабілі іх белыя калегі. Што цікава, гэта амерыканская суполка не мае вялікага аўтарытэта ў Амерыцы, рэалізоўваецца пераважна ў Еўропе. Музыка, якую робяць Энтані Брэкстан, Art Ensemble of Chicago, Джозэф Джарман, Сэсіл Тэйлар, таксама ўмоўна джазавая, бо знаходзіцца на перасячэнні з акадэмічнай. Мне падабаецца, што гэтыя музыкі вынайшлі добры прынцып каардынацыі між адвольнай імправізацыяй і фармаваннем новых структур, аналізам падчас музыкавання, структурнай імправізацыяй. Гэта творчасць не проста ad libitum, а з адчуваннем таго, што не павінна быць нічога лішняга.

— Творчасць многіх AACM-аўцаў зараз нібы на новым піку: Матану Робертс адзначаюць на Allmusic, пра Вададу Лео Сміта пішуць і The Guardian, і New York Times. Гэта новая прыступка, ці свет зноўку вяртаецца да музыкі, якая была раней?

— Мне падаецца, што зараз свет, у тым ліку Беларусь, знаходзіцца дзесьці напярэдадні ці на самым пачатку чарговага моцнага культурнага выбуху. Папярэдні, самы блізкі да нас культурны выбух — гэта васьмідзясятыя гады, яшчэ раней — шасцідзясятыя. Гэтыя перыяды, безумоўна, перагукаюцца між сабой, і я думаю, што ў культурных працэсах, у культурных выбухах сапраўды ёсць пэўная цыклічнасць. А адныя і тыя ж людзі могуць нават удзельнічаць у некалькіх цыклах.

— А нашы каляавангардныя музыкі маглі б сабраць падобную супольнасць?

— Беларускія гурты, якія ўзніклі ў час перабудовы, у час татальнага разняволення, авангардовай рэвалюцыі, існуюць дагэтуль і нясуць той патэнцыял: напрыклад, Camerata, Zartipo, «Солнцецветы». Думаю, яднанне музыкаў, утварэнне розных фармацый, музычных ці проста культурных кангламератаў — адна з прыкмет чарговай культурнай рэвалюцыі. І спробы аб’яднання здараюцца, але ўсе яны чамусьці развальваюцца. У Беларусі наогул цяжка з камунікацыямі між людзьмі, тым больш між музыкамі. Дзе два беларусы — там тры партыі. Калі я шукаю матэрыял для сваіх радыёперадач, часам прыходзіцца музыкаў штурхаць, выцягваць з іх нейкую інфармацыю. І ў творчасці аб’яднацца таксама даволі цяжка. Але з іншага боку, людзі хоць і існуюць аўтаномна, але працуюць на адну справу. На справу нашай культуры, як гэта ні пафасна гучыць.

— У вас тым не менш заўсёды шмат калабарацый: сумесныя выступы з рознымі калектывамі, запісы з Эрыкам Арловым-Шымкусам, з Крыстофам Мэльенам. Чым вас прыцягваюць такія аб’яднанні?

— Калі я стамляюся ад уласнай логікі і ад уласнай асобы, калі становіцца цесна ўнутры сваіх жа ідэй і структур, хочацца камунікаваць з людзьмі, з якімі можна знайсці музычнае паразуменне, адчуваць, што ў цябе ёсць паплечнікі. І ў выніку ўзнікае зусім іншы рэзультат — тое, што ты сам ніколі б не зрабіў. Увогуле, я аматар разнастайнасці ў творчасці і не толькі ў ёй: я хачу пастаянна змяняцца, і далучэнні розных людзей да працэсу даюць патрэбны эфект.

Ужо пасля запісу «Апалоніка» мы правялі запіс квартэтам: я на фартэпіяна, Шымкус з кантрабасам, Фрыд Самотны на саксафоне і мой брат, Алесь Сямашка, на барабанах. Мы зладзілі двухгадзінную гукасэсію ў фры-джазавым гуку, і атрымалася проста выбухова, я дагэтуль хаджу пад уражаннем. Зараз я апрацоўваю гэты матэрыял і вельмі радуюся, што нарэшце побач ёсць людзі, з якімі можна граць спантанную імправізацыю.

У мяне вельмі шмат матэрыялаў з канцэртаў, цікавы матэрыял атрымаўся пасля вандроўкі па гарадах Літвы. Гэта ўсё трэба неяк чысціць, афармляць, можа, прапаноўваць на нейкія лэйблы. Хочацца пайграць апісаным складам: з Фрыдам Самотным, з Эрыкам і Алесем. Але далёкіх планаў я ніколі не будую: усё атрымоўваецца даволі хутка, нечакана, інтуітыўна. Звычайна я рэагую на нейкія знешнія выклікі.

— Ёсць жаданне выйсці на пэўныя мінскія пляцоўкі?

— Трэба, каб усё зраслося, каб былі прапановы ад арганізатараў. Я ўтульна адчуваю сябе ў нейкіх камерных залах, дзе публіка нешматлікая, затое «якасная». За колькасцю я не ганяюся, і для мяне больш каштоўны не той слухач, якога я за вушы прывяду праз нейкую піяр-кампанію, а той, які знойдзе маю музыку сам. Гэта прынясе больш плёну і мне, і гэтаму слухачу. А граць я гатовы дзе заўгодна, былі б прапановы! Магу на стадыёне пайграць.

— А ў якім самым незвычайным месцы вы гралі?

— Я граў у некалькіх касцёлах імправізацыйную музыку лупава-эмбіентнага кшталту. Гэта было проста неверагодна. І бабулькі ў вёсках сядзелі, уважліва слухалі. Я шмат паездзіў па гарадах, мястэчках і вёсках — музеі, бібліятэкі, нейкія падворкі. Мне падабаецца проста граць на опэн-эйры, я запісваўся часам на беразе мораў — Чорнага, Балтыйскага.

— Не думалі выходзіць на больш шырокую міжнародную публіку, выдацца на нейкім заходнім лэйбле? Па працаздольнасці вас хочацца параўнаць з Джонам Зорнам — магчыма, вашымі запісамі зацікавіўся б яго лэйбл Tzadik?

— Насамрэч, я пэўны час рассылаў лісты на розныя лэйблы, але потым проста стаміўся. Ад кагосьці даводзіцца вельмі доўга чакаць адказу, а хтосьці адказвае ўжо позна, калі я прапанаваў той жа запіс на іншы лэйбл. Па-мойму, на Tzadik я таксама пісаў. Мне здаецца, што прамоўшн — гэта ўсё ж не мая справа, над гэтым павінен працаваць спецыяльны чалавек. Канешне, я вельмі рады выдавацца на любых лэйблах, граць па-за межамі Беларусі. Вось нядаўна ў мяне была магчымасць пайграць у Літве, адбылося два выезды, лёгкая вандроўка па розных гарадах з канцэртамі. Так што нейкая рэалізацыя за мяжой таксама ёсць.

А што тычыцца параўнання з Джонам Зорнам, вялікая колькасць рэлізаў — гэта асаблівасць імправізацыйнай культуры. Сама музыка такая: на кожным канцэрце нараджаецца нешта зусім новае, і зразумела ж, гэта ўсё хочацца вычапіць, запісаць, бо паўтарыць ужо ніколі не атрымаецца. Я лічу, што самафіксацыя — гэта вельмі важна. Мая свядомая музычная дзейнасць пачалася менавіта з запісу, з таго моманту, калі ў 90-м годзе я знайшоў у сябра магнітафон з мікрафонам унутры. І на канцэртах я звычайна стаўлю дыктафон і ведаю, што нават калі ніхто мяне не слухае, я ўсё фіксую. А на выступ, які не запісваецца, трэба неяк інакш сябе наладжваць.

— А ці магчыма ў прынцыпе прадаваць эксперыментальную, імправізацыйную музыку хаця б на тым узроўні, каб зарабляць сабе на жыццё?

— Я не стаўлю сабе такіх мэтаў і нават не спадзяюся на гэта. Але думаю, у свеце набярэцца дастатковая аўдыторыя, якой цікавая такая музыка. Ці можна на ёй зарабіць — я не ведаю; напэўна, калі кожны скінецца па даляры, то можна. Калі ёсць мэта жыць за кошт музыкі, то галоўнае — будаваць сувязі. Думаю, усё рэальна, але, зноў жа, гэта не мая праца.

«Часам мне было сорамна за беларускую публіку»

— Вы калісьці казалі, што амаль не чытаеце мастацкую літаратуру. А ці слухаеце папулярную музыку?

— Безумоўна, і ў вялікай колькасці. Думаю, музыка мяне і выхавала як чалавека. Я лічу, што неабавязкова чытаць шмат кніг, каб быць разумным чалавекам. У нас чамусьці яшчэ з савецкіх часоў навязваецца пэўны культ кніг: трэба чытаць, трэба чытаць! А што чытаць? Усё роўна, што чытаць? Па-мойму, музыка — самы ўніверсальны від мастацтва, і ён дазваляе развівацца нават шырэй, чым літаратура.

— А як, па-вашаму, адчувае сябе сёння беларуская папулярная музыка?

— Асноўная частка папулярнай музычнай культуры — гэта жанр песні, і гэты жанр, на мой погляд, у глыбокім крызісе. Ужо сто разоў перабраныя самыя розныя шаблоны, сто разоў перайграныя самыя розныя мадэлі. Выходзіць шмат рэлізаў, але чыста творчай, крэатыўнай якасці мала. Мне здаецца, што з песеннай культуры тут застаецца слухаць толькі народныя спевы, як найбольш папулярнае, простае, самае беларускае.

З песенных рэлізаў гэтага года мне вельмі спадабаўся праект Navi. Гэта даволі шчыры, натуральны, прыемны поп, які ўдала можа замяніць увесь той шлак, які транслююць па радыё ці па тэлевізары. А ўвогуле мяне ўсё ж больш цікавіць музыка без слоў. Мне не падабаецца, калі людзі ўспрымаюць выключна музыку са словамі: для мяне музыка перадусім.

— А калі б авангардныя праекты — напрыклад, Archestra ці Fratrez — атрымалі такую папулярнасць, як «Ляпіс» ці Макс Корж, ці было б гэта натуральна?

— Я лічу, што музыку ніколі не трэба абмяжоўваць дэфініцыямі: «элітарная», «для спакушаных меламанаў», «для інтэлектуалаў». Любая музыка мае права быць пачутай усімі, і любы, хто можа шчыра яе ўспрыняць, можа яе і зразумець. Зноў жа, калі вяртацца да тэмы культурных выбухаў, то ў 20-х і 80-х гадах мінулага стагоддзя шырокі рэзананс і публіку знаходзілі вельмі радыкальныя мастацкія формы, і я думаю, што зараз гэта таксама магчыма. Як прыклад магу прывесці оперу на каньках «Хакей», пастаноўка якой адбылася на ноч музеяў у траўні ў катку «Юнацтва». Гэты праект рабіў гурт Fratrez, Сяргей Долгушаў катаўся на каньках і спяваў. Лібрэта пра трох братоў: двое з іх хакеісты, а трэці хакеістам быць не хоча, але яго прымушаюць. Атрымалася масавае відовішча ў авангардовым духу: хор, камерны аркестр на лёдзе.

У Беларусі ёсць шмат цікавых творцаў, гуртоў, музыкаў, але іх часам няма каму слухаць. Часам мне было проста сорамна за беларускую публіку. На мінскім канцэрце шведскага саксафаніста Матса Густафсана гледачы пачалі улюлюкаць, выходзіць з залі. З імі вядуць мужчынскі, сур’ёзны дыялог, не клоўнскі, а шчыры, адкрыты, а яны ў адказ абураюцца. Калі я выступаю дзесьці ў Мінску, таксама часам не разумею: мяне слухаюць ці не слухаюць, разумеюць ці не разумеюць, хочуць яшчэ ці не?.. Хаця я сам, здаецца, чулы чалавек. У гэтым сэнсе Мінск мне здаецца ўвогуле не надта прыдатным для імправізацыйнай музыкі, гэта вельмі манументальны, жорсткі, маскулінны горад. У той жа Вільні, на жаль, граць значна прыемней. Спадзяюся, з часам наша публіка перастане быць аморфнай, кансерватыўнай, інфантыльнай, перастане чакаць, што яе пачнуць забаўляць, стане больш свядомай, не такой дзіцячай.

— Вы пісалі музыку для кіно. У вас самога не ўзнікала думкі здымаць кіно?

— Не, на жаль, я зусім не візуаліст. Я з цяжкасцю разумею жывапіс, і я не вялікі аматар кіно як віда мастацтва. Мне не падабаецца яго сінтэтычнасць, не падабаецца, што чалавека прымушаюць сядзець на адной кропцы, глядзець у прамавугольнік і рухацца па перспектыве выключна па кроках аператара. Кіно — гэта даволі таталітарны від мастацтва, як і літаратура. Пісаць музыку для кіно — гэта цікавая задача для выканання: рэжысёр аўтаматычна выступае суаўтарам, паколькі дае табе пэўную схему, нейкі адрэзак часу, атмасферу, фабулу, і ў гэта трэба ўкласці нейкую сваю лінію. І яшчэ мне падабаецца агучваць нямое кіно жыўцом. Нядаўна быў цікавы перфоманс у музеі Азгура: мы сабраліся бэндам, каб агучыць нямы фільм, я проста раздаў музыкам прыблізныя інструкцыі, дзе што граць, і атрымалася вельмі здорава.

— А развіць ваш праект «Беларускі андэграўнд 60-х-70-х» у дакументальны фільм ці нават серыял не хацелася?

— Я аддаю магчымасць рэалізоўваць гэта іншым людзям. Пакуль што развіццё гэты праект атрымаў у выглядзе велаэкскурсіі Рамана Абрамчука. Гэта адбылося без ніякіх узгадненняў, проста Раман мне сказаў, што на падставе маіх праграмаў ён робіць такі шпацыр — і я толькі за. Я нават ніякіх кніг пра гэта пісаць не хачу, мне падабаецца фармат радыёперадачы, дзе я магу і прывесці тэкст, і музыку адразу паставіць. А відэаматэрыял на гэтую тэму сабраць цяжка: што там паказваць, акром старых і лысых людзей? Каб паказаць сапраўды цікавы матэрыял, трэба раскопваць архівы КДБ. Напрыклад, разгон хіпі-пратэстаў у цэнтры Мінску дакладна здымаўся, але гэта відэа ніхто не бачыў.

Адзінае, я разлічваю, што будуць і надалей адкрывацца нейкія архівы, будзе ўсплываць нешта такое, пра што мы нават не можам здагадвацца. Зараз я капаю тэму беларускага джаза: там таксама вялізны кантынент невядомай музыкі, невядомых імёнаў.

— Вы казалі, што не хочаце ці нават не можаце спалучаць свае вершы і сваю музыку. А калі хтосьці іншы захоча пакласці вашыя вершы на сваю музыку?

— Я толькі за! Я ні ў якім разе не маю нічога прыватніцкага. Я вельмі скептычна стаўлюся да такой з’явы, як аўтарскія правы. Мне падаецца, яны толькі абмяжоўваюць распаўсюд карыснай інфармацыі, у тым ліку музыкі. Я пагаджаюся з Леніным, што мастацтва належыць народу, і я не буду супраць, калі хтосьці будзе штосьці рабіць з маімі вершамі ці музыкай. А такія выпадкі, як ні дзіўна, здараліся: вось Раман Яраш і гурт «Балцкі субстрат» паклалі мае вершы на музыку, і атрымалася даволі арганічна, хаця і нечакана, бо вершы ў мяне зусім не ў ямбе і не ў харэі.

Увогуле, новых вершаў вельмі шмат, але на выданне няма грошай. Я стараюся чытаць іх падчас выступаў у выглядзе меладэкламацыяў.

— Наконт аўтарскіх правоў: як вам гісторыя з Алегам Моўчанам і песняй для праекта «Re:Песняры»?

— Лічу, гэта капрыз кампазітара, які выстаўляе яго не ў самым выгодным свеце. Моўчан, пэўна, проста хоча адчуць сябе важнай асобай, рэалізаваць нейкія падаўленыя амбіцыі. А ці можна было Моўчану ў 90-х класці гэты верш на музыку? Чаму ніхто не пытаецца правоў у Купалы? Можа, якія яго нашчадкі супраць? Гэта вельмі непрыгожа, на мой погляд. Хаця Моўчан — кампазітар адметны, і я стаўлюся да яго творчасці з вялікай павагай. Не толькі за гэту песню, але і яшчэ за песняроўскую праграму 90-га года «Ave Sol», прысвечаную Францыску Скарыне.

«Мастацтва не павінна быць замкнёным»

— Згодна вашых слоў, «з нічога можна зрабіць нешта вельмі важнае, прынамсі для самога сябе». Але пачаць заўсёды складана. Ці ёсць у вас асабісты рэцэпт, як пачаць рабіць нешта важнае з нічога?

— Галоўнае — умець пераключацца. Не атрымоўваецца нешта ў адной сферы — пераключацца на іншую, не зацыклівацца на чымсьці адным. У нас прынята зацыклівацца: калі ты граеш на гітары, то ты граеш толькі на гітары, хаця і на нечым іншым можна паспрабаваць. Альбо калі пішаш сатырычныя песні, то толькі іх і пішаш, хаця існуе шмат іншых жанраў. Заўсёды можна знайсці сабе нейкае прымяненне. Часам вельмі складана зрабіць першы рух, але трэба адчуць нейкі момант, мець сілы. Я стараюся аналізаваць, што раблю, адчуваць, што для мяне натуральна, і рабіць па жыцці толькі тое, што мне хочацца. Тады не ўзнікае пытанняў самапрымусу, усё ідзе само па сабе — часам праз нейкае супрацьдзеянне, часам лёгка. А ўвогуле, мне асабіста па жыцці дапамагае вера. Вера ў тое, што ўсё нездарма і што ўсё пад кантролем.

— А як вы прыйшлі да веры?

— Я ўвогуле не разумею, як можна жыць без усведамлення таго, што гэты свет кімсьці створаны і працягвае стварацца ў анлайн-рэжыме, і што пасля смерці таксама ёсць нейкі працяг. Я прыйшоў да Бога ў самым дзяцінстве, я нічога не выбіраў: бацькі мяне хрысцілі як каталіка. Найбольш блізка адчуў умяшанне Бога ў сваё жыццё, калі мае бацькі памерлі ў 98-м годзе, і я застаўся адзін з братам. З таго часу я жыву ў вельмі моцным звязе з Богам, адчуваю ягоную апеку. Можа, гэта можна патлумачыць тым, што мне было страшна, але сумневаў у мяне ніколі не ўзнікала. Называць гэта можна па-рознаму: Бог, лёс. Па-мойму, кожны чалавек верыць неяк па-свойму, нават атэісты ў нешта вераць. І, па-мойму, сапраўднае мастацтва было і застаецца часткай веры — як сродак інфармавання, данясення важнай інфармацыі да людзей. Мне здаецца, я спрабую таксама выконваць гэту функцыю ў сваёй творчасці.

— У такім разе, як ставіцеся да ідэі чыстага мастацтва, калі яно, па сутнасці, прызначанае толькі самое для сябе?

— Часта мастацтва апынаецца ў такім стане не таму, што хоча быць замкнёным на сабе, а таму што не знаходзіць публікі, рэалізацыі. Праграма мінімум і максімум для творчага чалавека — зрабіць добры твор, і не болей за тое. Усё астатняе прыкладаецца як атрымаецца. Мне падаецца, што мастацтва, якое павінна быць пачутым, у любым выпадку будзе пачутым. Нават калі ўсе яго носьбіты памруць, яно ўсё роўна неяк рэалізуецца і будзе данесенае да людзей. Але жыць у замкнёнай прасторы — гэта сапраўды нагадвае багну. Гэта як з беларускай літаратурай: там усё варыцца ў сваім катле, адна і тая ж тусоўка чытае адно другому вершы. Гэта няправільна, мастацтва не павінна быць замкнёным, калі толькі самое грамадства не вымусіла яго да гэтага.

— Уявіце, што ў вас ёсць магчымасць змяніць абсалютна любую рэч у свеце, але толькі адну. Што б вы змянілі?

— Якое складанае пытанне! Я, у прынцыпе, задаволены тым, што я маю, і разлічваю на тое, што ёсць. Змяніў бы, можа, кватэру сваю! А астатняе не ў маёй уладзе. Я ж не бог, каб нешта змяняць.

CD-версію альбома «Апалонік з рондаля» з бонусамі можна набыць у кнігарні «логвінаЎ» (пр-т Незалежнасці, 37а).